Rak – cichy zabójca

4 – 24 czerwiec Dni Walki z Rakiem

W dniach 4 – 24 czerwca obchodzimy Dni Walki z Rakiem. To, czy zachorujemy na raka zależy od naszych genów, wieku i trybu życia. Choroby nowotworowe powodowane są najczęściej przez wiele równolegle działających czynników. Te, które oddziałują w różny sposób na proces nowotworowy wzajemnie potęgują swój wpływ. Najlepiej poznane z tych czynników, to palenie tytoniu i nadużywanie alkoholu. Istotna jest także wczesna prewencja w postaci prawidłowego żywienia i aktywności fizycznej. Według badań przeprowadzonych przez Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie zmiana struktury zachorowań na różne nowotwory wynika przede wszystkim ze zmian sposobu żywienia i aktywności fizycznej wśród populacji polskiej w ciągu ostatnich 50 lat i o tym dzisiaj traktuje ten artykuł.

Nowotwór to nieprawidłowa masa tkankowa, która powstaje w wyniku uszkodzenia komórek organizmu przez karcinogeny, wskutek czego zmieniają one swoje cechy. W prawidłowym cyklu takie komórki ulegają zniszczeniu i są zastępowane nowymi. Dla komórek nowotworowych charakterystyczna jest jednak utrata wpływu na normalną kontrolę wzrostu, tzw. komórki nowotworowe są niewrażliwe na wpływ czynników regulujących wzrost zdrowej komórki. W ten sposób powstaje nowa tkanka, a jej wzrost staje się nadmierny, nieskoordynowany z normalnymi tkankami i postępuje nawet po usunięciu jego przyczyny.

Nowotwory to bardzo niejednorodna grupa schorzeń, do której zalicza się zarówno zmiany łagodne, jak i złośliwe. Te ostatnie są bardzo groźne. Wyróżnia się około 100 rodzajów nowotworów złośliwych, różnych pod względem lokalizacji i specyfiki. Mają one zdolność budowania własnych naczyń, naciekania sąsiednich struktur i dawania przerzutów do odległych narządów.

Czy wiesz, że:

• Według danych Światowej Organizacji Zdrowia w 2012 r. zanotowano 14,1 mln nowych zachorowań na całym świecie, a 8,2 mln osób zmarło z powodu choroby nowotworowej.

• Szacuje się, że w ciągu kolejnych 2 dekad liczba nowych przypadków wzrośnie o 70% z 14 mln do 22 mln.

• W 2012 r. w Europie nowotwory złośliwe stwierdzano u 3,4 mln osób, z tego u ponad 1,7 mln choroba ta była przyczyną zgonu.

• Według danych Krajowego Rejestru Nowotworowego w roku 2013 w Polsce rozpoznano 156 tys. nowych przypadków choroby nowotworowej, a około 94 tys. zmarło z jej powodu – to tak jakby miasto Jaworzno zniknęło z mapy.

• Polska ma niższą zachorowalność na nowotwory niż wynosi średnia dla krajów Unii Europejskiej (o około 20% wśród mężczyzn i o około 10% wśród kobiet).

• Nowotwory są drugą, po chorobach układu krążenia, przyczyną zgonów w Polsce.

• Eksperci uważają, że około 1/3 zgonów spowodowanych nowotworami można było zapobiec przez modyfikację stylu życia i unikanie 5 kluczowych czynników ryzyka: nadwagi i otyłości, niskiego spożycia warzyw i owoców, braku aktywności fizycznej, palenia tytoniu i spożywania alkoholu.

Znaczenie odpowiedniej diety w prewencji chorób nowotworowych.

Organizacja World Cancer Research Fund (WCRF) szacuje, że wprowadzenie zmian w diecie populacji, korzystnych z punktu widzenia prawidłowego żywienia, mogłoby zapobiec około 75% przypadków raka żołądka, okrężnicy i odbytnicy oraz około 50% przypadków raka piersi. Niektóre składniki diety mogą sprzyjać powstawaniu guzów, inne zaś wykazują działanie ochronne przeciwko nowotworom. Składniki te mogą przeciwdziałać nowotworzeniu lub je nasilać na drodze różnych mechanizmów. Sposób, w jaki czynniki żywieniowe wpływają na zwiększanie lub zmniejszanie ryzyka rozwoju nowotworów jest bardzo złożony. Mogą one oddziaływać bezpośrednio na na funkcję genów lub na białko będące ich produktem.

Produkty spożywcze i składniki żywności zwiększające ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe.

Niestety spożycie wielu produktów spożywczych, a właściwie ich składników powstających najczęściej w procesie technologicznego przetwarzania, zwiększa ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe. W tej grupie produktów najczęściej wyróżnia się:

• mięso przetworzone,

• mięso czerwone,

• żywność zanieczyszczoną mykotoksynami wytwarzanymi przez grzyby (Aflatoksyny),

• wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne (powstające w czasie wędzenia, grilowania lub smażenia w wysokich temperaturach produktów bogatych w białko – mięsa i ryb),

• azotany (związki, które głównie występują w warzywach, kumulujących je z przenawożonej azotanowymi nawozami gleby).

  Spożywanie mięsa przetworzonego (wędzonego, konserwowanego, solonego, peklowanego, dojrzewającego lub zawierającego substancje konserwujące) jest częstą przyczyną raka jelita grubego. Spożywanie każdego dnia mięsa przetworzonego zwiększa o 18% ryzyko raka jelita grubego. Z kolei mięso czerwone obejmujące mięso zwierząt rzeźnych (tj. między innymi wieprzowina, wołowina) jest czynnikiem prawdopodobnie rakotwórczym dla człowieka. Zależność zaobserwowano głównie dla raka jelita grubego, raka trzustki i gruczołu krokowego.

Zanieczyszczone toksynami o nazwie aflatoksyny są głównie ziarna zbóż i wytworzone z nich przetwory, nasiona roślin strączkowych i orzechów, przechowywane w ciepłych i wilgotnych pomieszczeniach. Pomimo, że pleśnie, którymi zanieczyszczona jest żywność, ulegają zwykle zniszczeniu podczas obróbki termicznej, toksyny przez nie produkowane mogą pozostać aktywne zaś spożywanie żywności zawierającej aflatoksyny zwiększa istotnie ryzyko rozwoju raka wątroby.

WWA – wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne mogą oddziaływać na niektóre geny odpowiedzialne za produkcję specyficznych białek. Zmutowane białko umożliwia komórce nieustanną gotowość do podziału. Istnieje możliwość zminimalizowania ilości powstających podczas obróbki termicznej WWA poprzez wybór odpowiednich technik przyrządzania potraw z mięsa i ryb, wskazane jest ich gotowanie, duszenie lub pieczenie, bez udziału tłuszczu, przy wykorzystaniu metod lub urządzeń umożliwiających taką obróbkę (np. patelnie beztłuszczowe, naczynia żaroodporne, pieczenie w folii itp.).

Azotany występują nie tylko w warzywach, które zostały przenawożone. Są także stosowane do konserwowania żywności, głównie mięsa, wędlin, serów. Według opinii Światowej Organizacji Zdrowia spore dawki azotanów w żywności, przekraczające dopuszczalne normy, stanowią zagrożenie dla zdrowia. Dodatki te obniżają również wartość odżywczą produktów i powodują destrukcję witamin z grupy A oraz B.

Istotne znaczenie ma nie tylko rodzaj spożywanego środka spożywczego ale również częstotliwość jego spożywania. Przyzwyczajenie do danego produktu spożywczego, grupy produktów spożywczych, czasem nawet do produktów konkretnego producenta lub niektórych technik kulinarnych (np. smażenia), zwiększa zdecydowanie ryzyko zachorowania na choroby dietozależne, w tym także na nowotwory. Pewne produkty i ich składniki np. sól (sód), nie są bezpośrednimi przyczynami rozwoju nowotworów złośliwych. Działają jednak w sposób pośredni. Na przykład nadmiar sodu w diecie uszkadza śluzówkę żołądka, przyczyniając się do zanikowego zapalenia żołądka, które jest z kolei jednym z etapów transformacji nowotworowej. Niektóre badania wykazały, że 3-krotne przekroczenie (15 g/soli/dobę) zalecanego dziennego spożycia 2-krotnie zwiększało ryzyko wystąpienia raka żołądka. Niestety dieta statystycznego Polaka zawiera średnio 15 g soli dziennie. Zalecane normy spożycia soli (sodu) są tak niskie, że są osiągane bez problemu w prawidłowo zbilansowanej diecie z produktów, z których przygotowuje się posiłki. Wyliczenia zawartości soli w środkach spożywczych wskazują, że nie tylko nie ma potrzeby dosalania potraw, ale wręcz jest to nieuzasadnione z żywieniowego punktu widzenia.

Pośrednio można z chorobami nowotworowymi, powiązać inne choroby dietozależne, przede wszystkim otyłość i poprzedzającą ją nadwagę. Badania naukowe jednoznacznie potwierdziły, że nadmierna masa ciała zwiększa ryzyko wystąpienia aż 11 nowotworów złośliwych (przełyku, jelita grubego, wątroby, pęcherzyka żółciowego, żołądka, trzustki, nerki, piersi, jajnika, macicy, prostaty) oraz śmiertelności z ich powodu.

Składniki żywności obniżające ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe.

Wśród składników odżywczych obniżających ryzyko zachorowania na nowotwory złośliwe znajdują się niektóre witaminy i składniki mineralne, błonnik pokarmowy, polifenole, fitosterole (sterole roślinne), związki organosiarkowe, saponiny, probiotyki i prebiotyki, wielonienasycone kwasy tłuszczowe.

W prewencji chorób nowotworowych szczególne znaczenie ma spożycie witamin C, E i D. Witamina C jest silnym antyoksydantem, dzięki temu przeciwdziała powstawaniu nowotworów złośliwych w organizmie. Spożywanie produktów żywnościowych o dużej zawartości witaminy C (głównie warzyw i owoców), obniża ryzyko zachorowania na raka: jamy ustnej, gardła, przełyku, żołądka, płuc, jelita grubego. Z kolei potencjał antynowotworowy witaminy E polega na inaktywowaniu przez nią wolnych rodników. Podobnie liczne funkcje witaminy D w organizmie sprawiają, że może odgrywać rolę ochronną w stosunku do nowotworów złośliwych. Niestety statystyki pokazują, że w Polsce nawet zbilansowana dieta nie dostarcza wystarczających ilości witaminy D, stąd bardzo często konieczna jest jej suplementacja.

Spośród składników mineralnych pochodzących z diety liczne badania potwierdzają, że ochronne działanie wykazują w szczególności wapń i selen. Wapń zmniejsza ryzyko zachorowania na raka jelita grubego. I tu na uwagę zasługują 2 jego źródła: chude mleko i jego przetwory. Z kolei selen hamuje rozwój komórek nowotworowych na różnych etapach tej choroby. Wykazano związek pomiędzy spożyciem selenu z zapadalnością na raka płuc. Istnieją również pewne dowody naukowe na korelację pomiędzy wielkością spożycia selenu z rozwojem raka żołądka, wątroby, tarczycy, gruczołu krokowego. Dobrym źródłem selenu w diecie są ryby, nasiona roślin strączkowych, mleko i jego przetwory, drożdże, czosnek i kukurydza.

W wielu badaniach wykazano, że wysokie spożycie błonnika może istotnie zmniejszać z kolei ryzyko rozwoju gruczolaków i raka jelita grubego. Prawdopodobnie dzieje się tak dlatego, że błonnik pokarmowy zwiększa objętość i szybkość pasażu wydalanego stolca, przyczynia się do zmniejszenia stężenia w nim różnych substancji rakotwórczych i skraca ich okres oddziaływania na błonę śluzową jelita. Aby dostarczyć w diecie wystarczającej ilości błonnika, powinna ona zawierać dużo produktów nieprzetworzonych lub poddanych nieinwazyjnym metodom obróbki, głównie z grup warzywa i owce oraz produkty zbożowe.

Podsumowując, nie istnieje produkt spożywczy, który zawierałby wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilościach. Tylko wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety. Nie istnieją „dobre” i „złe” produkty spożywcze. Z punktu widzenia nauki o żywieniu ważne są nie same artykuły spożywcze, ale zawarte w nich składniki odżywcze. Decydującym kryterium może być jedynie ilość jednorazowo spożytego pokarmu i proporcja wszystkich pokarmów, które należy spożyć w ciągu doby w celu dostarczenia organizmowi wyrównanego zestawu składników odżywczych. Ważna jest także powtarzalność podawania środków spożywczych i stosowania technik kulinarnych. Należy przede wszystkim wybierać te artykuły spożywcze, które w stosunku do wartości energetycznej zawierają dużo składników odżywczych, a więc należy unikać artykułów o wartości czysto energetycznej.

Opracowano na podstawie:

• Dietetyka, żywność, żywienie w prewencji i leczeniu, red. naukowy: prof. dr hab. n. med, Mirosław Jarosz;

• Żywienie osób dorosłych, ze szczególnym uwzględnieniem żywienia osób starszych, w zakładach żywienia zbiorowego, Jolanta Wójcik-Machejek.

Treść do wprowadzenia.